Nynorsk ordliste – tradisjonell og einskapleg norm

RETTLEIING OM BRUKEN AV ORDLISTA

Ålment om ordlista

Talet på samansette ord er avgrensa. Av sernamn er ein god del landsnamn tekne med, dessutan namn på alle norske kommunar, byar, landskap og fylke, attåt innbyggjarnemne og adjektiv som høyrer til dei, slik dei var i 2017.

Valfrie former har me freista å halda på eit minimum, men der dei finst, er dei anten oppførde med eit «el» imellom:

styrhus el styrehus -et

eller med parentes på alfabetisk plass (medrekna parentesen):

styr(e)hus -et

I ein del tilfelle er det ført opp former utanfor norma i parentes med ei pil etter:

(strøk) ▶strok

I dei tilfella rår me til at forma etter pila vert nytta, og ein vil finna nærare opplysning om bruk og bøying under den forma.

Opplysning om uttale

Ved somme ord er uttale sett opp mellom skråstrekar. Uttalen er markert med vanlege bokstavar, ikkje med lydskrift. Stundom er det brukt akutt (´) eller grav (`) aksent over vokalar for å visa uttalen. Når det gjeld forklaring på bruken av desse teikna, viser me til minigrammatikken § 1.

à jour /asjur/ (føra à jour: føra fram til dags dato)

mogen moge, mogne /mògjen el -mógjen/

For å sikra rett uttale fører me ved somme ord eller bøyingsformer opp aksenten som ein del av skrivemåten.

dùn -en (døyvd, mørk lyd; tyngd, velde; jf dỳn og dynja)

stynja stỳn, stunde, stunt

Det vanlege i norsk er at ord har trykk på fyrste stavinga. Det er ikkje markert i ordlista, utan i nokre få tilfelle der det kan vera uvisse om uttalen. Derimot er trykket markert i dei orda der trykket ligg lenger bak i ordet, med ein strek under vokalen som er kjernen i den trykksterke stavinga, slik:

abnorm -t (unormal)

abnormitet -en

Dersom kjernen i den trykksterke stavinga er ein diftong, er trykket markert med strekar under båe vokalane i diftongen, slik:

akeleie -a (hageplante)

Opplysning om tydingar

Ordlista viser fyrst og fremst korleis orda vert skrivne og bøygde. Ved ein god del ord er det likevel teke med ordtyding, alltid ved likelydande ord og elles i tilfelle der det kan vera tvil om tydinga. Ordtydingane er sette i parentes etter opplysningar om bøying. Når det er ført opp ulike tydingar, er dei skilde med semikolon. Eventuelle bruksdøme fylgjer til slutt.

avsetning -a, -ar (det å setja til sides midlar; avsetnad; avleiring)

tåg -a, tæger (grein av rota; trevl; bjørke-; kjøt-)

DEI EINSKILDE ORDKLASSANE

SUBSTANTIV

Hankjønnsord

Hankjønnsord med vanleg fleirtalsbøying (-ar, -ane) vert oppførde slik:

bil -en
dvs. bil – bilen – bilar – bilane

hage -en
dvs. hage – hagen – hagar – hagane

Ved hankjønnsord som vert bøygde annleis i fleirtal (-er, -ene), vert òg endinga i ubunden form fleirtal oppførd:

ven -en, -er
dvs. ven – venen – vener – venene

lovnad -en, -er
dvs. lovnad – lovnaden – lovnader – lovnadene

Ved endring av ordstomnen, anten tillegg av bokstav eller samandraging, er forma i ubunden form fleirtal som regel skriven fullt ut:

sekk -en, sekkjer
dvs. sekk – sekken – sekkjer – sekkjene

veng -en, vengjer
dvs. veng – vengen – vengjer – vengjene

apal -en, aplar
dvs. apal – apalen – aplar – aplane

sumar -en, sumrar
dvs. sumar – sumaren – sumrar – sumrane

Det same gjeld den flokken hankjønnsord som får -er og omlyd i fleirtal:

bonde -en, bønder
dvs. bonde – bonden – bønder – bøndene

fot -en, føter
dvs. fot – foten – føter – føtene

mann -en, menn(er)
dvs. mann – mannen – menn el menner – mennene

Ord som har uregelrett bøying, vert førde opp med alle bøyingsformer:

sko -en, skor, skorne
dvs. sko – skoen – skor – skorne

bror -en, brør, brørne
dvs. bror – broren – brør – brørne

Ved ord med aksent, t.d. idé, kan ein velja om ein vil ha aksenten med i dei bøygde formene eller ikkje. Dette er ikkje ført opp serskilt i ordlista:

idé-en
dvs. idé – idéen – idéar – idéane eller idé – ideen – idear – ideane

Hokjønnsord

Hokjønnsorda med vanleg fleirtalsbøying (-er, -ene) vert oppførde slik:

brur -a
dvs. brur – brura – brurer – brurene

klokke -a
dvs. klokke – klokka – klokker – klokkene

Ved hokjønnsord som vert bøygde annleis i fleirtal (-ar, -ane), vert òg endinga i ubunden form fleirtal oppførd:

elv -a, -ar
dvs. elv – elva – elvar – elvane

meining -a, -ar
dvs. meining – meininga – meiningar – meiningane

Ved samandraging av ordstomnen er formene som regel skrivne fullt ut:

aksel aksla, aksler
dvs. aksel – aksla – aksler – akslene

hulder huldra, huldrer
dvs. hulder – huldra – huldrer – huldrene

Det same gjeld den flokken hokjønnsord som får omlyd i fleirtal:

bok -a, bøker
dvs. bok – boka – bøker – bøkene

gås -a, gjæser
dvs. gås – gåsa – gjæser – gjæsene

Nokre ord har både samandraging og omlyd, og då er oppføringsmåten slik:

dotter dottera, døtrer
dvs. dotter – dottera – døtrer – døtrene

Der det kan vera tvil om bøyingsmåten, er oppføringsmåten meir utførleg, t.d. i dei orda som endar på trykklett -a i ubunden form og som held på denne -a-en gjennom bøyinga:

primadonna -donnaa, -er
dvs. primadonna – primadonnaa – primadonnaer – primadonnaene

Inkjekjønnsord

Regelrette inkjekjønnsord får inga ending i ubunden form fleirtal og -a i bunden form fleirtal, og dei står oppførde slik:

hus -et
dvs. hus – huset – hus – husa

eple -et
dvs. eple – eplet – eple – epla

fylgje -et
dvs. fylgje – fylgjet – fylgje – fylgja

ynskje -et
dvs. ynskje – ynskjet – ynskje – ynskja

problem -et
dvs. problem – problemet – problem – problema

Ein del framandord som endar på -a, får i tillegg den regulære endinga -a i bunden form fleirtal, og dei er då oppførde meir fullstendig:

skjema -et, -, skjemaa
dvs. skjema – skjemaet – skjema – skjemaa

Ved samandraging av ordstomnen er dei bøyingsformene der samandraging kan vera aktuelt, skrivne fullt ut:

middel mid(de)let, -, midla
dvs. middel – middelet el midlet – middel – midla

teater teat(e)ret, -, teat(e)ra
dvs. teater – teateret el teatret – teater – teatera el teatra

Uregelrette inkjekjønnsord vert oppførde med full bøying:

auga auga, augo, augo
dvs. (eit) auga – (det) auga – (fleire) augo – (alle) augo

barn -et, born, borna
dvs. barn – barnet – born – borna

ADJEKTIV

Endinga i inkjekjønn eintal av adjektiv vert alltid oppførd, men fleirtalsendinga -e vert som regel utelaten frå oppføringa. Regelrette adjektiv ser då slik ut i ordlista:

stor -t
dvs. ein stor gut – ei stor jente – eit stort hus – store gutar/jenter/hus

viljug -t
dvs. ein viljug medarbeidar – ei viljug sjel – eit viljugt svar – viljuge medarbeidarar/sjeler/svar

Ein del adjektiv får ikkje tillagt -t i inkjekjønn. Dei vert oppførde slik:

mekanisk -
dvs. ein mekanisk operasjon – ei mekanisk rørsle – eit mekanisk svar – mekaniske operasjonar/rørsler/svar

vanleg -
dvs. ein vanleg dag – ei vanleg ending – eit vanleg gjeremål – vanlege dagar/endingar/gjeremål

Adjektiva på -ig har valfri -t i inkjekjønn. Dei står oppførde slik:

viktig -(t)
dvs. ein viktig person – ei viktig melding – eit viktig el viktigt svar – viktige personar/meldingar/svar

Atter andre adjektiv har éi og same form i alle samanhengar. Dei vert oppførde slik:

rakryggja adj ubøy
dvs. ein rakryggja mann – ei rakryggja kone – eit rakryggja styre – rakryggja menn/koner/styre

Ved samandraging i fleirtal, konsonantforenkling eller -fordobling er oppføringsmåten meir utførleg:

edel -t, edle
dvs. ein edel mann – ei edel handling – eit edelt andlet – edle menn/handlingar/andlet

trygg trygt
dvs. ein trygg heim – ei trygg hamn – eit trygt hus – trygge heimar/hamner/hus

dum -t, dumme
dvs. ein dum idé – ei dum avgjerd – eit dumt framlegg – dumme idéar/avgjerder/framlegg

Det same gjeld der det vert lydleg samanfall mellom stomnen og inkjekjønnsendinga (i -tt), eller der det kan vera tvil om skrivemåten:

kvit kvitt
dvs. ein kvit blome – ei kvit skjorte – eit kvitt flagg – kvite blomar/skjorter/flagg

viss visst
dvs. ein viss person – ei viss kone – eit visst svar – visse personar/usemjer/svar (jf. vis -t
dvs. ein vis person – ei vis kone – eit vist svar – vise personar/koner/svar)

Adjektiv som endar på trykksterk vokal, får -tt i inkjekjønn og obligatorisk -e i fleirtal. Dette er markert serskilt i ordlista:

blå -tt, blåe
dvs. ein blå fiol – ei blå veske – eit blått auga – blåe fiolar/vesker/augo

Adjektiv på -en har ei serskild bøying og er oppførde slik:

vaksen -e, vaksne
dvs. ein vaksen gut – ei vaksen jente – eit vakse svar – vaksne gutar/jenter/svar

Denne bøyinga gjeld òg perfektum partisipp på -en, som bunden og frosen.

VERB

Sterke verb

Dei sterke verba er alltid oppførde med fulle former i presens (notid), preteritum (fortid) og supinum (forma av perfektum partisipp etter har):

bita bit, beit, bite

dra(ga) dreg, drog, drege

frysa frys, fraus, frose

Linne verb

Dei linne verba står som regel oppførde med berre endingane i presens, preteritum og supinum. Desse endingane syner då kva for klasse verba vert bøygde etter:

kasta -ar, -a, -a
dvs. å kasta – kastar – kasta – har kasta

kjøpa -er, -te, -t
dvs. å kjøpa – kjøper – kjøpte – har kjøpt

leva -er, -de, -t
dvs. å leva – lever – levde – har levt

leia -er, -dde, -tt
dvs. å leia – leier – leidde – har leitt

Verb av den tridje klassen («j-verba») vert oppførde med fulle former:

skilja skil, skilde, skilt

Ved konsonantforenkling eller samansmelting av bøyingsstomn og ending er det gjeve opp fulle former i fortid:

byggja -er, bygde, bygt
dvs. å byggja – byggjer – bygde – har bygt

kjenna -er, kjende, kjent
dvs. å kjenna – kjenner – kjende – har kjent

melda -er, melde, meldt
dvs. å melda – melder – melde – har meldt

venda -er, vende, vendt
dvs. å venda – vender – vende – har vendt

Ein del verb kan ha vanleg a-bøying eller sokalla blanda bøying (med presensform på -ar etter fyrste klassen og fortidsformer på -te og -t etter andre klassen. Dei er oppførde slik:

bruka -ar, -a, -a; ft òg -te, -t
dvs. å bruka – brukar – bruka – har bruka eller å bruka – brukar – brukte – har brukt